"Μια φοράν ακόμη στα νερά της Γέρας ν’ ακουμπά τα δάχτυλα και τα πέντε ν’ ανάβουνε χωριά,
ο Παπάδος, ο Πλακάδος, ο Παλαιόκηπος ο Σκόπελος, (το Πέραμα) και ο Mεσαγρός,
εξουσία και κλήρος της γενιάς μου.."
Οδυσσέας Ελύτης
Της συγγραφέως Άννας Γαλανού
Υπάρχουν τόποι που δεν ανήκουν στον χώρο, αλλά στον χρόνο και υπάρχουν και κάποιοι άλλοι, αρκετά πιο σπάνιοι, που ανήκουν και στα δύο. Ο κόλπος της Γέρας, στην νοτιοανατολική Λέσβο, είναι ένας τέτοιος τόπος, θα έλεγες ότι γεννήθηκε για να θυμάται και να τον θυμούνται. Καταπράσινοι λόφοι τον αγκαλιάζουν σιωπηλά, το νερό ακίνητο σαν γυαλί καθρεφτίζει την απεραντοσύνη του σύμπαντος και οι φωνές των ψαράδων ενώνονται με τις κραυγές των γλάρων και με αυτές των στεριανών που δουλεύουν στις εύφορες πεδιάδες που τον περιβάλουν.
Πραγματική ανάσταση ζωής και συνέχειας στο χρόνο…
Γιατί εδώ, δεν είναι μόνο το τοπίο που μιλά. Είναι όλα αυτά που το περιβάλουν, αυτά που δείχνουν την αέναη πάλη με τον χρόνο και την συνέχεια· δένδρα που υψώνονται σαν ικεσία, καρίνες μισοθαμμένες, μουράγια που κρατούν ιστορίες βαθιά στα θεμέλιά τους, κι ένας αέρας που δεν φυσά για να διαλύσει, αλλά για να ενώσει το χθες με το σήμερα. Στον κόλπο το φως είναι αλλιώς. Χύνεται σαν μέλι πάνω στις ελιές και τα πεύκα, τα νερά γίνονται επίπεδη αφήγηση του ουρανού και οι φιδωτοί δρόμοι ανάμεσα στους χαμηλούς λόφους οδηγούν σε χωριά χωμένα στην αγκαλιά τους.
Εδώ ησυχία δεν σημαίνει σιωπή, σημαίνει παρουσία. Είναι η σημαντική παρουσία ανθρώπων που ζωντανεύουν μέσα από ιστορίες που διατηρούνται ακέραιες και ζωντανεύουν κάθε φορά που τις αφηγούνται. Ιστορίες που ακουμπούν τη ψυχή. Οι μυλόπετρες, τα ντάμια, ο ήχος των μηχανών στα πλεούμενα, ο θόρυβος απ’ τα καρφιά στα ξύλινα σκαριά, το καθένα χωριστά και όλα μαζί αναδύονται μέσα από την πέτρα, το νερό και το φως που τα διαπερνά. Μοιάζουν με θραύσματα στο χρόνο, που ακουμπούν τη μνήμη όπως το κύμα στη γλίστρα μιας παλιάς βάρκας. Στην άκρη του νερού, οι ελαιώνες ακραγγίζουν τη θάλασσα, σαν να θέλουν να ραντίσουν τις ρίζες τους με αρμύρα. Οι μενεξελί λόφοι που, σαν προστατευτική αγκαλιά, τυλίγουν τον κόλπο και μαζί οι ανατολές και τα δειλινά που βάφονται με τον χρωστήρα του ήλιου, δημιουργούν ένα τοπίο που δεν είναι απλώς όμορφο, αλλά μαγικό. Τα καΐκια και οι ψαρόβαρκες βαφτισμένα στο όνομα της υπομονής αργοσαλεύουν ήσυχα και οι ψαράδες, σκιερές φιγούρες πάνω τους, ρίχνουν δίχτυα και ματιές μαζί, λες και ψαρεύουν όνειρα. Είναι στιγμές που ο κόλπος μοιάζει με παλιά καρτ ποστάλ, μια θαμπή, αγαπημένη εικόνα που κρατάμε φυλαγμένη σε συρτάρι, ποτισμένη με μυρωδιά από θάλασσα και γιασεμί.
Η ιστορία της Γέρας είναι γραμμένη με ανάσες. Με το μούδιασμα που νιώθεις κάθε φορά που ακουμπάς ένα παλιό πέτρινο τοίχο ή ένα κομμάτι ξύλου που ξέβρασε η θάλασσα. Τότε καταλαβαίνεις ότι εκεί, ακριβώς εκεί, ακούμπησε κάποτε το χέρι κάποιου που έζησε και αγαπήθηκε. Και τότε αντιλαμβάνεσαι ότι ο τόπος αυτός δεν ξεχνά, ότι ο κόλπος είναι μια μνήμη σε μορφή γης και νερού. Ένας φυσικός εγκιβωτισμός της ιστορίας που ψάχνει αφορμή να βγει στην επιφάνεια.
Η ιστορία της Γέρας είναι πολυεπίπεδη και μοναδική. Είναι γραμμένη σε στρώσεις, με τον τρόπο που γράφει η μνήμη! Πηγαίνει πολύ παλιά στην αρχαιότητα, όταν στην περιοχή υπήρχε η πόλη Ιερά, της οποίας το όνομα διατηρήθηκε ως παρακαταθήκη και μετασχηματίστηκε με τα χρόνια στη σημερινή Γέρα. Κάνει μια στάση στη ρωμαϊκή εποχή όπου καταποντίστηκε πιθανόν λόγω σεισμικής δραστηριότητας και στη συνέχεια στα χρόνια της Γενοβέζικης κυριαρχίας και ακολούθως της Τουρκοκρατίας. Σ’ όλο αυτό το μακρύ χρονικό διάστημα που μετριέται σε αιώνες, η περιοχή δεν έπαψε να είναι κόμβος ζωής, αγώνα και συνέχειας.
Αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή «Χαλατσές» ενισχύουν την άποψη αυτή, καθώς στη θέση αυτή έχουν βρεθεί λείψανα οικισμού των κλασικών χρόνων που εικάζεται ότι προέρχονται από την αρχαία πόλη Ιερά. Επίσης, στο βυθό της θάλασσας υπάρχουν ερείπια αρχαίων οικοδομημάτων. Εδώ, λένε, σταματούσε πάντα η θεά Αφροδίτη ταξιδεύοντας από τη Μικρασία για να αναπαυτεί στους ήσυχους ορμίσκους της Ιεράς. Σε πολλούς λόφους περιμετρικά του κόλπου υπάρχουν στοιχεία και ευρήματα που φέρουν ενδείξεις αρχαίας λατρείας.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η ειρηνική συμβίωση μεταξύ των πληθυσμών βοήθησε να αναπτυχθεί ακόμα περισσότερο η περιοχή έτσι η βιομηχανική επανάσταση των αρχών του 20ου αιώνα έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη και ευημερία του νησιού με το ελληνικό στοιχείο να κυριαρχεί παντού. Στην περιοχή εξακολουθούν να δεσπόζουν από τότε επιβλητικά αρχοντικά και νεοκλασικά κτήρια, παλαιά σαπωνοποιεία και ελαιοτριβεία, καθώς και εκκλησίες και μαζί και απομεινάρια από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως το τζαμί στο Μεσαγρό και η εκπληκτικής ομορφιάς μαρμάρινη βρύση με την αραβική γραφή στο Σκόπελο.
Τα χρόνια της βιομηχανικής ανάπτυξης, η περιοχή απέκτησε μοναδικά βιομηχανικά κτίρια όπως σαπωνοποιεία, ελαιοτριβεία καζάνια, πρέσες και μηχανές άλεσης σαπουνιού, ενώ το λιμάνι του Περάματος, εξυπηρετούσε όλη τη περιοχή. Το παλιό ελαιοτριβείο-σαπωνοποιείο του Παπάδου, ένας ναός της εργατικής μνήμης, ακόμα μυρίζει δαφνέλαιο! Το βασικότερο όμως κτιριακό συγκρότημα της περιοχής ήταν το βυρσοδεψείο του Σουρλάγκα -το μεγαλύτερο των Βαλκανίων- και ακριβώς απέναντι, δίπλα στη θάλασσα ο γραφικός ανεμόμυλος χτισμένος πριν το 1830 ο οποίος τότε εξυπηρετούσε τις ανάγκες του βυρσοδεψείου στην άλεση βελανιδιού.
Κι ύστερα ήρθαν οι πρόσφυγες. Το 1922, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, τα χωριά γύρω απ’ τον κόλπο, αγκάλιασαν τις οικογένειες που ήρθαν από τα απέναντι παράλια φέρνοντας μαζί τους τα ήθη και τα έθιμα τους, καθώς και πολλά καινούρια πράγματα από τις χαμένες τους πατρίδες. Έχτισαν τη ζωή τους από την αρχή με ξύλα, πέτρες και μεγάλη απαντοχή… με καρδιά. Έξι χωριά αποτελούν την Γέρα: Παπάδος, Σκόπελος, Μεσαγρός, Παλαιόκηπος, Πλακάδος και Πέραμα – το τελευταίο, λιμάνι των υπολοίπων και πύλη του εύφορου κάμπου με τις πηγές και τα περιβόλια.
Ελάχιστα μόλις χιλιόμετρα από τη Μυτιλήνη, στη διαδρομή προς τη Γέρα, συναντά κανείς τα θερμά λουτρά του κόλπου, ιδιαίτερης ιατρικής αξίας και σωματικής ευεξίας, ενώ η περιοχή διακρίνεται και για την οικολογική της σημασία. Τα υφάλμυρα έλη στη Λάρσο και στο Ντίπι, μαζί με τον ποταμό Ευεργέτουλα, σχηματίζουν έναν πολύτιμο υδροβιότοπο για τα αποδημητικά πουλιά. Ο κόλπος είναι κλειστός, σχεδόν σαν λίμνη, όμως μέσα στον νου των κατοίκων αφορμή ζητά για να ανοίξει σαν πεδίο απέραντο. Είναι μια μυστική χαρτογράφηση της ανθρώπινης ψυχής, ήσυχης, πονεμένης, ριζωμένης βαθιά στην ιστορία που κουβαλά. Η Γέρα είναι ένας τόπος όπου το παρελθόν δεν στέκει απέναντι, αλλά δίπλα σου. Όπου κάθε μονοπάτι προς τη θάλασσα είναι και ένα πέρασμα σε μια ιστορία που παραμένει ζωντανή, που δεν θα σβηστεί ποτέ, που έχει μάθει να κοιμάται κάτω από τον ίσκιο της ελιάς περιμένοντας τον αφηγητή που θα την ξυπνήσει για να αρχίσει ξανά να εξιστορείται σε κάθε επόμενη γενιά.
Αυτή η σελίδα, λοιπόν, «γεννήθηκε» ως ένα παράθυρο στη Γέρα – όχι σαν τουριστικός προορισμός, αλλά ως πατρίδα του χρόνου. Ό,τι καταγράφεται εδώ δεν είναι περιγραφή, είναι αναβίωση της αλήθειας του ευλογημένου αυτού τόπου. Μέσα σε κάθε λέξη, σε κάθε φωτογραφία, σε κάθε ανάμνηση που θα περιγραφεί, όλοι θα μπορέσουν να ακούσουν τους ήχους, τις φωνές , τα γλέντια και τα τραγούδια ανθρώπων που έζησαν εδώ ανά τους αιώνες… την ανάσα της θάλασσας που κουβαλά αδιαμαρτύρητα τους ίσκιους όλων αυτών των ανθρώπινων ψυχών.
Γιατί εδώ, στον κόλπο της Γέρας, η μνήμη δεν είναι παρελθόν. Είναι παρόν με φωνή… Με καρδιά.